Η ΛΑΡΙΣΑ ΥΠΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΆΚΤΗΣΗ

Πρώιμη Οθωμανική Περίοδος (14ος - 16ος αι.)

Η τουρκική κατάκτηση της Λάρισας ολοκληρώθηκε σε τρεις φάσεις, στην πρώτη, κατά την εποχή του σουλτάνου Μουράτ Α΄, ο Γαζής Εβρενός Μπέης (Gazi Evrenos Bey) και ο Χαϊρεντίν Πασάς (Hayreddin Pasa) καταλαμβάνουν την πόλη το έτος 788 από Εγίρας (1386/7). 
Στη δεύτερη, το 1392/3, με τον Evrenos Bey και το σουλτάνο Βαγιαζίτ Α΄ (1389-1402). 
Στην τρίτη φάση, το 1423 όταν πλέον οριστικά η Λάρισα και ολόκληρη η Θεσσαλία, θα κατακτηθούν και θα παραχωρηθούν ως τιμάριο από το σουλτάνο Μουράτ Β΄, στο στρατηγό του, Γαζή Τουρχάν Μπέη (Gazi Turhan Bey). Τη διοίκηση αναλαμβάνουν αργότερα ο γιος και εγγονός του τελευταίου, Ομέρ Μπέης (Ömer Bey) και Χασάν Μπέης (Hasan Bey), αντίστοιχα. 

Την εδραίωση της τουρκικής κυριαρχίας διευκόλυνε  η κοινωνικοπολιτική αποσύνθεση και η γενικότερη παρακμή που επικράτησε τα αμέσως προηγούμενα χρόνια (το 14ο αι.) με διάφορους Έλληνες και ξένους δυνάστες να εκμεταλλεύονται οικονομικά μεγάλο μέρος του πληθυσμού, κυρίως του αγροτικού. 
Η τούρκικη κατάκτηση συνέβαλε, ακόμη περισσότερο, στο μαρασμό της ήδη παρακμασμένης οικονομίας, με αποτέλεσμα την αθρόα μετακίνηση πληθυσμών από την πεδιάδα προς τα ορεινά. Αυτή η μετακίνηση προς τα ορεινά τροφοδότησε ελπίδες σε μεγάλος μέρος του χριστιανικού πληθυσμού για μια πιο ασφαλή και ελεύθερη ζωή, μακριά από την οθωμανική εξουσία. 

Το κενό που άφηναν πίσω τους οι χριστιανοί, στο πλαίσιο μιας πολιτικής εποικισμού καλυπτόταν από μουσουλμανικά νομαδικά φύλα, τα οποία διείσδυαν άλλοτε ειρηνικά και άλλοτε βίαια, σε περιοχές μεγάλης στρατηγικής σημασίας για τον κατακτητή. Είναι γνωστό ότι ύστερα από την μερική κατάληψη της ανατολικής Θεσσαλίας από τον Evrenos Bey, το 1387, αρκετοί νομάδες [Γιουρούκοι (Yürük)] οι οποίοι ακολούθησαν τον Evrenos Bey από διάφορα μέρη της πυκνοκατοικημένης Μ.Ασίας και Ανατολίας, εγκαταστάθηκαν κυρίως στην περιοχή της Λάρισας και των Φαρσάλων. 

Ακολούθησαν και άλλοι, προγραμματισμένοι αυτή τη φορά, εποικισμοί, στα χρόνια του Βαγιαζίτ Α΄ και, λίγο αργότερα, στα χρόνια του Μουράτ Β΄. Μετά τους αλλεπάλληλους αυτούς εποικισμούς, γύρω στα 1454/5, η Λάρισα είχε μετατραπεί σε μια καθαρά μουσουλμανική πόλη, με 355 μουσουλμανικά νοικοκυριά, (τα 217 από τα οποία ανήκαν σε βιοτέχνες) και 66 χριστιανικά. Έτσι, μπορεί να εξηγηθεί η επίσημη τουρκική ονομασία της, Γενί Σεχίρ, η οποία όμως επικράτησε μόνο στη διπλωματική γλώσσα. 

Αλλαγή στη σύσταση του πληθυσμού συμβαίνει, επίσης, στα τέλη του 15ου αι. - αρχές 16ου αι., όταν πολλοί Εβραίοι της Ισπανίας κατέφυγαν στα εδάφη τής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μετά τη βίαιη εκδίωξή τους από τους βασιλείς Φερδινάνδο και Ισαβέλα (1492). Ένας αριθμός προσφύγων καταφεύγει τότε και στη Λάρισα, αναζωογονώντας την παλιότερη εβραϊκή κοινότητα. Κατά την ίδια περίοδο (1463-79 και 1499-1503) και κατά τη διάρκεια των βενετοτουρκικών πολέμων των ετών 1463-79 και 1499-1503 παρατηρούνται αθρόοι εξισλαμισμοί. Την επικίνδυνη αυτή κατάσταση, στη Λάρισα, προσπαθεί να αντιμετωπίσει ο πατριάρχης Διονύσιος Α΄ (1472-78 και 1490-93) φροντίζοντας να καλύψει την κενή με κάποιο τρόπο τη μητροπολιτική έδρα τής πόλης. 

Η έκρυθμη πάντως αυτή κατάσταση διαρκεί σχεδόν όλο τον 16ο αιώνα σε ολόκληρο το βαλκανικό χώρο και ιδιαίτερα στη Θεσσαλία. Στις ορεινές περιοχές δημιουργούνται εστίες ένοπλου αντιστασιακού αγώνα. Οι αρματολοί (martalos), σώματα κάτω από οθωμανική αρχικά διοίκηση, συμπράττουν πολλές φορές στο πλευρό του υποτιθέμενου εχθρού τους (των κλεφτών), ενώ και οι δυο μαζί απομυζούν, ταλαιπωρούν και προσβάλλουν με τις ωμότητές τους, τους χριστιανικούς πληθυσμούς των ορεινών περιοχών. 

Στα τέλη του 16ου- αρχές 17ου αι., αρχίζει η αντίστροφη κίνηση των χριστιανών από τα ορεινά προς τα πεδινά και τα μεγάλα αστικά κέντρα. Οι παράγοντες που συνετέλεσαν σε αυτό ήταν: 
• Η βαθμιαία παρακμή της οθωμανικής αυτοκρατορίας. 
• Η διείσδυση του ευρωπαϊκού κεφαλαίου στον ελληνικό χώρο [υπογραφή των πρώτων Διομολογήσεων (Capitulations), το 1535]. 
• Οι αυξημένες πλέον ανάγκες των αστικών κέντρων, στα οποία αρχίζουν σιγά σιγά να δημιουργούνται οι συνθήκες για την οικονομική ανάπτυξη των υπόδουλων. 

Σε μια τέτοια ατμόσφαιρα ζυμώσεων, είναι αξιοσημείωτο να αναφερθεί, η οργάνωση επαναστατικού κινήματος το 1600, από το μητροπολίτη Διονύσιο Β΄, τον επονομαζόμενο Φιλόσοφο, ή, σκωπτικά, Σκυλόσοφο, το οποίο όμως δυστυχώς αποτυχαίνει ενώ ο ίδιος καθαιρείται (15 Μαΐου 1601).

Ύστερη Οθωμανική Περίοδος Ι (17ος- 18ος αι.)

Στις αρχές του 17ου αι, η Λάρισα ανθεί οικονομικά και εμπορικά. Είναι μεγαλύτερη πληθυσμιακά τόσο σε σχέση με την πόλη των Ιωαννίνων, όσο και των Τρικάλων και κατατάσσεται μεταξύ των δέκα κυριότερων πόλεων του ευρωπαϊκού τμήματος της οθωμανικής αυτοκρατορίας. 

Κατά τη διάρκεια του Γ΄ βενετοτουρκικού πολέμου (1645-69), ο σουλτάνος Μεχμέτ Δ΄(1648-87) μεταφέρει την έδρα του στη Λάρισα, για την καλύτερη παρακολούθηση των επιχειρήσεων στην Κρήτη. Η εγκατάστασή του αυτή τρέπει πολλούς χριστιανούς στα ορεινά. Ο ίδιος, κατά την παραμονή του, χτίζει μεγαλοπρεπές ανάκτορο, και πολλοί ξένοι διπλωμάτες εγκαθίστανται στη Λάρισα και στο γειτονικό Τύρναβο. Οι τεράστιες πολεμικές δαπάνες αναγκάζουν τον Μεχμέτ Δ΄ να επιβάλλει βαριά φορολογία, εξαντλώντας οικονομικά τον υπόδουλο πληθυσμό τής ευρύτερης περιοχής τής Λάρισας. Σε όλα αυτά προστίθενται μεγάλες επιδημίες και φυσικές καταστροφές: το 1667 και 1688 ο πληθυσμός μειώνεται από επιδημίες, και το 1684, μια μεγάλη πλημμύρα του Πηνειού δημιουργεί προβλήματα και δυσχεραίνει τη διαβίωση. 

Φυσικές καταστροφές συμβαίνουν και κατά το πρώτο μισό του 18ου αι.: στα 1719, το μεγάλο «θανατικό» αποδεκάτισε τον πληθυσμό, ενώ το 1729, μεγάλη πλημμύρα προκάλεσε τεράστιες καταστροφές σε αρκετά χωριά της θεσσαλικής πεδιάδας, ενώ στη Λάρισα, κατακλύσθηκαν από τα νερά του Πηνειού οι συνοικίες Πέρα, Ταμπάκικα και Αρναούτ. 

Οι πολεμικές επιχειρήσεις των Ρώσων στην περιοχή της Κριμαίας και του Αζόφ (1735-39), και των Αυστριακών στην περιοχή του Βελιγραδίου (1737-39), προκάλεσαν αναστάτωση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, εγκαινιάζοντας μια περίοδο μεγάλης αναρχίας στη Θεσσαλία. Σε αυτή τη χρονική περίοδο έχουμε την αρχή της λεγόμενης «αρβανιτοκρατίας», με τις καταστροφικές επιθέσεις ελλήνων και τουρκαλβανών κλεφταρματολών, όσο και την τρομοκρατία των γενίτσαρων (yeniҫeri) σε βάρος του πληθυσμού των πόλεων. Τα ταξίδια στη Θεσσαλία γίνονται ιδιαίτερα επικίνδυνα κατά την περίοδο αυτή, κάτι που επιβεβαιώνει ο άγγλος περιηγητής Richard Pococke. 
 

Μετά την έκρηξη του Α΄ ρωσοτουρκικού πολέμου, για τον εκφοβισμό των χριστιανών της Λάρισας, οι Τούρκοι πυρπολούν και κατεδαφίζουν το μητροπολιτικό ναό του Αγ. Αχιλλίου, στις 12 Ιουνίου το 1769. Η ανοικοδόμησή του απαγορεύτηκε, ενώ ο μητροπολίτης Μελέτιος Δ΄ (1769-91) εκδιώχτηκε και κατέφυγε στο γειτονικό Τύρναβο. Τη φυγή του ακολούθησαν αρκετοί κάτοικοι της πόλης. Κατά τη διάρκεια του πολέμου αυτού εκδηλώθηκε στον ελλαδικό χώρο επαναστατικό κίνημα, γνωστό ως Ορλωφικά (1770), το οποίο απέτυχε. Στη Λάρισα, η οποία από το 1770 είχε αναγνωριστεί ως πρωτεύουσα της Θεσσαλίας, η τάξη διασαλεύεται και ακολουθούν αρκετές βιαιότητες σε βάρος του πληθυσμού. 
Αν και από το 1774, με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, η νικήτρια Ρωσία ανέλαβε το ρόλο του προστάτη των χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στη Λάρισα, στις 4 Ιουνίου 1779, ο Καπουδάν Χασάν Πασάν έφτασε με έξι χιλιάδες στρατιώτες, έχοντας ως στόχο να επιβάλλει την τάξη σε ομάδες αλβανών ατάκτων. Ο Καπουδάν επωφελείται όμως της γενικότερης σύγχυσης, προχωρώντας σε διώξεις χριστιανών της πόλης. 

Από το 1783, με την εμπορική συνθήκη της Κωνσταντινούπολης, στα μεγάλα κέντρα της Θεσσαλίας αναπτύσσονται ευνοϊκοί όροι για τη διεύρυνση του εμπορίου. Ιδιαίτερα το εμπόριο του βαμβακιού και των βαμμένων νημάτων έδωσε μεγάλη ώθηση στην οικονομική ανάπτυξη ορισμένων χωριών και κωμοπόλεων της ευρύτερης περιοχής τής Λάρισας (Τσαριτσάνη, Αμπελάκια, Ραψάνη, Φάρσαλα, Αγιά, Τύρναβος κ.ά.).

Στα 1794, ανοικοδομείται  ναός του Αγ. Αχιλλίου. Η πολυπόθητη άδεια δόθηκε ύστερα από μακροχρόνιους αγώνες των χριστιανών, έναντι γενναίων οικονομικών ανταλλαγμάτων. 

Κατά την περίοδο αυτή παρατηρείται έντονη πνευματική άνθηση, με τον Κωνσταντίνο Κούμα, γύρω στα 1798, να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο σε αυτή, διδάσκοντας ελληνικά και μαθηματικά στο Ελληνικό Σχολείο που είχε ιδρύσει ο μητροπολίτης Διονύσιος κοντά στο ναό του Αγ. Αχιλλίου.

Πηγή Θεόδωρος Παλιούγκας